شهرستان مریوان از نظر جغرافیایی در ۴۶ درجه و ۱۰ دقیقه‌ی درازای خاوری و ۳۵ درجه و ۳۱ دقیقه‌ی پهنای شمالی و ارتفاع ۱۳۲۰ متری از سطح دریا قرار دارد. مریوان از شمال به عراق، از جنوب به پاوه و از خاور به سنندج محدود می‌شود. شهر مریوان مرکز شهرستان مریوان در ۱۲۵ کیلومتری سنندج و در مسیر راه مریوان – سنندج قرار دارد. آب و هوای آن نسبتا سرد و نیمه مرطوب است و میزان بارندگی سالانه به طور متوسط حدود ۷۵۰ میلی متر و میزان رطوبت نسبی و سالانه به طور متوسط ۷۰ درصد است. دریاچه زریوار در ۳کیلومتری باختر شهر مریوان قرار دارد. قرار گرفتن در کنار دریاچه زریوار، اورامان و طبیعت زیبای منطقه و همچنین ترانزیت کالا در مرز ایران و عراق (که فاصله آن از شهر کمتر از ۲۰ کیلومتر است)، باعث رونق اقتصادی و گسترش مریوان شده‌است. 

شهر مریوان در مسیر راه مریوان- سنندج که تا سنندج ۱۶۱ کیلومتر فاصله دارد. اقتصاد مریوان مانند اغلب شهرهای کوچک ایران اقتصاد کشاورزی است. آب کشاورزی از رود و دریاچه زریوار فراهم می‌شود و محصولات کشاورزی آن ‌گندم، جو، بنشن، گردو، بادام، انار، سیب، گوجه سبز، گلابی، گیلاس، ‌آلبالو، آلو، زردآلو، هلو، سنجد و توتون هستند. صنایع دستی این منطقه شامل بافت قالی، گلیم، گلیمچه، شال پشمی، موج، جانماز و جاجیم می‌شود. 

بزرگ‌ترین چشمه آب شیزین جهان: 

دریاچه زریوار یا به عبارت بهتر تالاب آب شبرین زریوار (زریبار، کردی: زریبار) در فاصله ۳ کلیومتری غرب شهر مریوان، در استان کردستان ایران و از مکان‌های دیدنی و گردشگری این استان است. در بیشتر زمستان‌ها سطح دریاچه کاملاًیخ می‌بندد. طول دریاچه زریوار حدود ۵ کیلومتر و عرض آن حدود ۱/۶ کیلومتر است. وسعت تالاب به دلیل تغییرات حجم آبی در فصول مختلف متغیر و حداکثر عمق آن ۱۲ متر است دریاچه زریبار یکی از منحصر به فرد‌ترین دریاچه‌های آب شیرین در جهان بشمار می‌رود و کلیه شرایط جامع یک تالاب بین المللی را داراست و حتی مواردی از رفتار و عملکرد برخی از موجودات مشاهده می‌گردد که تاکنون مطالعه و یا اعلام نشده‌است که نیاز به بررسی بیشتر را می‌طلبد. 

حجم تقریبی آب تالاب حدود ۳۰ میلیون متر مکعب برآورد شده‌است. محیط تالاب حدود ۲۲، ۵کیلومتر و میزان متوسط بارندگی ۷۸۶ میلیم‌تر در سال است. رطوبت نسبی برابر ۴/۵۸ درصد و متوسط تبخیر سالیانه معادل ۱۹۰۰ میلیم‌تر گزارش شده‌است. 

اکوسیستم دریاچه زریبار

تالاب زریبار به عنوان یک واحد اکولوژیکی و یک اکوسیستم آبی در کردستان پدیده‌ای بسیار زیبا و نادر می‌باشد. زریوار با قرار گرفتن در یک دره طولی نسبتاً وسیعی از دو طرف غرب و شرق با کوههای پوشیده از جنگل احاطه شده‌است. پوشش غالب اراضی در این منطقه را جنگل و بیشه زارهای نیمه انبوه تشکیل می‌دهند که گونه غالب جنگلی آن بلوط ایرانی بوده و در حالیکه سایر گونه‌های جنگلی دیگر مانند گلابی وحشی، زالزالک، بادام در شیب‌ها و نقاط مختلف آن خودنمایی می‌کند.

گونه‌های بومی: سیاه ماهی خالدار، سیاه ماهی معمولی، عروس ماهی، ماهی گامبوزیا (در حال حاضر این گونه‌ها در دریاچه یافت نمی‌شوند) گونه‌های غیربومی: ماهی آمور سفید، کپور آیینه‌ای، کپور معمولی، کپور سرگنده (بیگ هد) و فیتوفاک اشاره کرد. ضمناً یک گونه مارماهی، ۵ گونه فیتوپلانکتون و ۱۷ گونه زئوپلانکتون شناسایی شده‌است. در خصوص گونه‌های وارداتی اخیر توسط سازمان شیلات و آبزیان می‌توان به گونه ماهی Gambosia siaaffinhs از خانواده poecilidae و یک گونه می‌گوی غول پیکر آب شیرین اشاره کرد.

پوشش گیاهی

از پوشش‌های گیاهی دریاچه می‌توان به گیاهان شناور چون سراتوفیلیوم، سریوفیلیوم و گونه‌هایی از گیاهان خاردار و از گیاهان حاشیه‌ای می‌توان به گونه‌های نی، هزارنی، بارهنگ آبی، نیلوفر آبی، علف هفت‌بند، پیچک‌ها، لویی و بزواش، جگن و نعناع اشاره کرد. 

پرندگان

در حال حاضر بیش از ۳۱ گونه پرنده بومی و مهاجر زندگی می‌کنند که از این تعداد تقریباً ۱۴ گونه بومی و مابقی انواع پرندگان مهاجرند. اردک سرحنایی و سرسبز (Anos platyrhynchos)، اگرت‌ها، بوتیمار بزرگ و کوچک، انواع چنگر، پرستوهای دریایی، کشیم بزرگ (Podiceps cristafus) و کشیم کوچک (Tachybaptus ruficolis)، کاکائی‌ها، حواصیل خاکستری، خوتکا، گیلار، و پرندگان شکاری ازدیگر گونه‌های با اهمیت و ارزشمند این تالاب به شمار می‌آیند. 

آداب و رسوم

مردم منطقه مریوان از لحاظ آداب و رسوم تفاوت چندانی با کردهای دیگر مناطق ندارند رسوم مختلف مناطق کردنشین به یکی از مراحل یا پدیده‌های تاریخی پیوند دارد. مردمان مناطق مختلف شهرستان مریوان از‌نژاد آریایی، زبان آنان کردی، دین اسلام و سنی مذهب (شافعی) می‌باشند جشن‌هایی که در میان آنان مرسوم است در برگیرنده جشن‌های مذهبی، ملی و باستانی است که ریشه در باورهای کهن مردم داشته و اغلب تاریخی و پاره‌ای اسطوره‌ای است از مراسم رایج در میان کردان و مخصوصاً منطقه مریوان می‌توان به مراسم تولد، مراسم فوت، عزاداری، مراسم عقد و تعیین مهریه، مراسم عروسی (که مراسمی بی‌نظیر است) با رقص و کردی (هه‌لپه‌رکی) اشاره کرد. 

همچنین مراسمی نظیر شوشوبراتی، جشن آغاز سال (سه رسال)، چهارشنبه‌سوری، عروس‌باران (بوکه‌بارانی)، اعیاد مذهبی مانند عید فطر (جه ژنی رمضان)، عید قربان (جه ژنی قوربان)، جشن مولودی‌خوانی (به مناسبت میلاد پیامبر اسلام) که همگی از شکوه خاصی برخوردار و با شادی و سرور زایدالوصفی برگزار می‌گردد. لباس مردم منطقه کردی و به علت کوهستانی بودن پوشش ساکنین ویژ‌گی‌های خاص خود را دارد غالبا مردان از رانک و چوخه و پشتبند و یا شال و دستار سر (که در زمستان‌ها فرنجی و پسک به آن افزوده می‌شود) و کلاش (کفش محلی) استفاده می‌کنند زنان نیز از پیراهن‌هایی با رنگ شاد و نسبتا گشاد (از شانه تا پا دوخته می‌شود) و دو نوع جلیقه (سوخمه و سه‌لته) استفاده می‌کنند. 

سابقه تاریخی: 

در متون قدیمی مریوان را «مهروان» متشکل از دو واژه مهر و وان به معنی جایگاه مهر نوشته‌اند. 

این منطقه دارای محصولات جنگلی مانند مازوج، کتیرا و گز درختی بوده و عدای برای تجارت این قبیل محصولات به این منطقه آمده که گویا اهل مرو بوده‌اند و در همین محل ساکن شده‌اند. لذا، این منطقه را مرویان خوانده که به مرور زمان به مریوان تغییر نام پیدا کرده است. 

نیز گفته‌اند چون دریاچه زریبار باتلاقی بوده و در نتیجه انواع مرغان آبی مهاجر در فصول مختلف به منطقه کوچ کرده‌اند و در زبان کردی به مرغابی مراوی گفته می‌شود لذا منطقه بنام مراویان (جای مرغابی) موسوم گردید که در نتیجه گذشت زمان به مریوان تغییر یافته است. 

آمده است عده‌ای از مراوانیان پس از شکست و انقراض حکومت اموی در بغداد گریخته و در این محل سکنی گزیدند. از این‌رو این منطقه را مروانیان نام نهادند که بر اثر مرور زمان به مریوان تغییر یافته است. در بررسی متون تاریخی می‌توان شاهد درگیری‌ها و تاخت‌وتاز‌ها و لشکرکشی‌های متعدد در دشت مریوان بود. وجود قلاع متعدد و مستحکم نشان دهنده همین موضوع است. یکی از این قلعه‌ها که بعداً به قلعه مریوان معروف گشت، قلعه هلوخان است که در زمان حکمرانی اردلان‌ها در دوره صفویه بر روی کوهی که مشرف و مسلط به دشت و شهر فعلی مریوان می‌باشد ساخته شد. بعد‌ها در کنار این قلعه، به دستور امیر حمزه بابانشاه صفی کلاً تخریب گردید. در کتاب حدیقه ناصری نوشته میرزا شکرالله سنندجی آمده است که در سال ۱۲۸۱ هجری شمسی در زمان حکومت قاجاریه، به امر ناصرالدین شاه در دو هزار قدمی دریاچه زریوار قلعه نظامی بسیار مستحکمی ساخته شد. یک سال بعد به امر حاج فرهاد میرزا معتمدالدوله، عموی ناصرالدین شاه بر وسعت آن افزوده شد. این قلعه نظامی به نام قلعه شاه آباد موسوم گردید. در کنار قلعه نظامی و به دستور فرهاد میرزا قصبه‌ای احداث گردید و چند خانوار از طوایف و سادات به آنجا کوچ کردند که برای آسایش و بهداشت مردم و نظامیان مستقر در قلعه دستور داد یک باب حمام و یک باب مسجد در کنار همدیگر بنا نمایند. برای تامین آب آشامیدنی مردم، حمام و مسجد و قلعه نظامی از دره‌ای که در شمال شهر فعلی مریوان و قریه دارسیران (یکی از روستاهای قدیمی مریوان که از دوران زندیه آباد بوده و هم اکنون یکی از محلات شهر مریوان می‌باشد) و در دامنه کوه فیلقوس (فه‌یله‌قوس) قرار دارد چند رشته قنات ایجاد کردند. دره نام‌برده از‌‌ همان تاریخ تا کنون به دره فرهاد مشهور است. مسجدی با آجرهای قرمز رنگ ساختند که به مسجد سرخ (مزگه‌وته سوره) مشهور شد. آثار این مسجد، قلعه زندان، آب انبار و مدفن امام مسجد (شیخ احمد ابن الا نبار النعیمی) هنوز بر جاست. از آنجا که منطقه مریوان غالباً محل تاخت و تاز بوده این قلعه، مسجد و سایر اماکن آن همیشه توسط مهاجمان تخریب و بعداً و مرمت می‌شد. 

با روی کار آمدن سلسله پهلوی نام قلعه شاه آباد به دژ شاهپور مبدل گشت. در سال ۱۳۳۴ برای اولین بار در شهر مریوان با اعتبارات دولتی دبستان و دبیرستان احداث گردید. دو سال بعد شهرداری و در سال ۱۳۳۸ دو حلقه چاه آب حفر و سال بعد موتورهای پمپاژ آب نصب گردید و در سال ۱۳۴۰ اولین موتور برق در مریوان به کار افتاد. مریوان در دهه ۱۳۳۰ دهی کوچک با چهار خیابان خاکی و تعدادی مغازه بود. تنها جاده مواصلاتی جاده قدیمی و خاکی گاران (در محور سنندج-مریوان) بود. 

زبان کردی: 

زبان مردم مریوان از لهجه‌های کرمانجی جنوبی (سورانی) هه ورامانات: هه ورامی (گورانی) صحبت می‌کنند و خط کوردی را با رسم الخط عربی می‌نویسند. 

هم‌اکنون شهرستان مریوان دارای سه بخش مرکزی، سرشیو و خاومیرآباد است. 

• بخش‌ مرکزی شهرستان به مرکزیت شهر مریوان دارای ۳ دهستان و ۶۵ روستای دارای سکنه می‌باشد. دهستانهای این بخش عبارتند از دهستان سرکل به مرکزیت روستای کانی‌دینار، دهستان کوماسی به مرکزیت روستای پیرخضران و دهستان زریبار به مرکزیت روستای نی

• بخش سرشیو به مرکزیت شهر چناره دارای ۲ دهستان به اسامی سرشیو به مرکزیت شهر چناره و دهستان گلچیدر به مرکزیت روستای جانوره و تعداد ۵۲ روستای دارای سکنه است. 

• بخش خاومیرآباد به مرکزیت روستای برده‌رشه دارای یک دهستان به اسم خاوومیرآباد به مرکزیت برده‌رشه و تعداد ۲۶ روستای دارای سکنه می‌باشد. 

بر اساس سرشماری سال ۸۵ کل جمعیت این شهرستان ۱۵۳۲۷۱ نفر می‌باشد که ۹۳۶۸۶ نفر را جمعیت شهری و ۵۹۵۸۵ نفر جمعیت روستایی تشکیل می‌دهند. 

اماکن تاریخی ثبت شده در شهرستان مریوان از این قرار است: 

- قلعه هلو خان (ایمام) و مزگه و ته سوره (مسجد سرخ) از دوره ایلخانی و تیموریان 

- تپه کلین کبود واقع در دشت مریوان از دوره اشکانی و ساسانی 

- تپه و قلعه روستای ننه از دوران صفویه 

- پل گاران از دوران صفویه 

- قلعه گبری گرد از دوره اشکانی 

- محوطه کچکه گاور از دوران پارینه سنگی 

- قبرستان تاریخی روستای پیله و قبرستان روستای بالک 

- تپه هواره دومان روستای گولان، تپه آسنگران روستای نی 

- تپه عبه فتول واقع در کیلومتر ۹ جاده مریوان ـ سقز 

- تپه کلکه صوفیان (گرده عبه صوفی) واقع در روستای وله ژیر 

- مرقد درویش واقع در بین روستای کولان و مریوان

اماکن مذهبی 

در شهرستان مریوان تعداد ۱۷۴ باب مسجد ۱۲۹ باب در روستا‌ها و ۴۵ باب در شهر‌ها، ۲۰ باب تکیه (۱۳ باب در روستا ۷ باب در شهر) و یک باب حسینیه در شهر مریوان وجود دارد اماکن مهم مذهبی موجود در شهرستان عبارتند از: 

- مرقد سید محمد ظهرالدین (پیرخضرشاهو) واقع در روستای پیرخضران 

- مرقد پیر توکل واقع در بلکر 

- مرقد شیخ محمد نژمار واقع در روستای نژمار 

- مرقد ملا ابوبکر مصنفی واقع در روستای چور 

- مرقد شیخ ذکریا واقع در روستای کاکو ذکریا 

- مرقد پپر یونس واقع در انجیران 

- مرقد ملا قطب الدین واقع در روستای جوجه سازی 

- مرقد پیر یوسف واقع در روستای نشکاش 

امکانات و تسهیلات برای گردشگران

* خرید از بازارچه مرزی باشماق در فاصله ۱۶ کیلومتری 

* نمایشگاه‌های صنایع دستی 

* پارکینگ کنار دریاچه 

* هتل چهار ستاره زریوار در کنار دریاچه 

* هتل چهار ستاره نوروز در مریوان 

* ستادهای اسکان مهمانان در تعطیلات عید و تابستان

*طبیعت بکر و زیبای هورامان

 زیبایی‌های شگفت انگیز طبیعی، کوههای جنگلی، نیزارهای بدیع، زریوار را به مرکز سیاحتی وگردشگری درکردستان تبدیل کرده است، به طوری که هر سال به ویژه در فصل بهار، هزاران نفر از مناطق مختلف کشور برای دیدن جاذبه‌های منحصر به فرد شهرستان مریوان سفر می‌کنند. 

پانزده روز تعطیلی و فراغت از کار و تحصیل در آغاز فصل بهار و به مناسبت فرارسیدن سال نو، همه ساله مجالی را برای ایرانیان به وجود می‌آورد که به گشت و گذار در شهر‌ها و روستاهای مختلف کشور، برای دیدن نادیده‌ها و کسب تجربیاتی ارزشمند و همچنین برخورداری از ایامی فرح بخش بپردازند. 

یکی از مناطقی که از جاذبه‌های گردشگری، تجاری و طبیعی فراوانی بهره‌مند است، و چند سالی است که توجه مردم سراسر ایران ایران را برای بازدید از خود جلب نموده است و در تعطیلات نوروز صد‌ها هزار مسافر را در دل خود جای می‌دهد، شهرستان مرزی مریوان، در استان کردستان است. 

طبیعت زیبا و بکر مریوان به ویژه دریاچه زیبای زریوار از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعی و گردشگری این شهرستان است. 

همچنین مجاورت مریوان با کشور عراق و وجود مرز رسمی باشماق در این منطقه، دسترسی مستقیم به کالاهای مورد نیاز را برای مسافران این شهرستان فراهم کرده است و این مرز مشترک موجب رونق اقتصادی، تجاری و صنعت گردشگری این شهرستان شده است. 

در بین جاذبه‌های فراوان و بی‌بدیل استان کردستان، زریوار به عنوان بزرگ‌ترین چشمه آب شیرین دنیا از زیبایی خاصی برخوردار است و چون نگینی بر انگش‌تر پهن دشت مریوان در کردستان می‌درخشد. 

منابع: 

-وبسایت اطلاع رسانی شورای شهر مریوان

-جزوه‌ی قلعه مریوان نوشته‌ی انور روشن

-کتابچه اطلاع رسانی شهرداری مریوان